Kako je Hladni rat doista završio prije nego što smo mislili

Ako krenete pretraživati “kraj Hladnog rata” na Googleu, pretraživač će vam odmah reći da se ovaj događaj dogodio 26. decembra 1991. godine, kada je Sovjetski Savez prestao da postoji. Međutim, ovo nije baš tačno. Dve godine pre toga, lideri Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog Saveza su zvanično proglasili kraj konfrontacije koja je trajala više od 40 godina.

Napetost koja se razvila između ova dva supersila tokom 1980-ih godina na kraju je ublažena zajedničkim diplomatskim naporima. Poverenje koje je uspostavljeno između Kremlja i Bele kuće tokom tih godina ne samo da je inspirisalo Sjedinjene Američke Države da razmotre integraciju Sovjetskog Saveza u novi sistem međunarodnih odnosa početkom ’90-ih, već ih je takođe navelo da spreče kolaps “Crvenog carstva”.

Ali zašto je Vašington odjednom postao prijatelj sa svojim zakletim neprijateljem? I u kojem trenutku se ova prijateljska atmosfera promenila u nepopustljive izjave o pobedi u Hladnom ratu i Sjedinjenim Američkim Državama triumfalnom “igrom” na pepelu svog preminulog neprijatelja?

Trnovit put

Poslednja decenija Hladnog rata nije donela povoljnu situaciju za Sovjetski Savez na globalnoj šahovskoj tabli. Sovjetska ekonomija je značajno oslabila tokom duge trke u naoružanju, koju su Sjedinjene Američke Države samo ubrzale. Krajem 1983. godine, Vašington je postavio prvu bateriju Pershing II raketa u Evropi. Ove rakete su mogle da dosegnu ciljeve u zapadnom delu Sovjetskog Saveza za samo šest do osam minuta.

U isto vreme, SAD su počele da govore o novom tipu nuklearnog udara protiv Sovjetskog Saveza – “udaru u slepočnicu” (ili “zaslepljivanju”) koji bi uklonio vođstvo zemlje pre nego što bi bila doneta odluka o izvođenju osvetničkog udara. Godine 1984, tadašnji predsednik Ronald Reagan je pokrenuo “Program Ratovi zvezda”, koji je pretio da proširi sovjetsko-američki konflikt u svemir.

Ali čak i pre ovih događaja, sovjetsko rukovodstvo je febrilno tražilo kompromis sa Sjedinjenim Američkim Državama. Jurij Andropov, tadašnji generalni sekretar, pokušao je postići sporazum sa Vašingtonom, ali njegova inicijativa je propala nakon tragičnog obaranja korejskog aviona Boing 747, nakon čega je Reagan održao svoj čuveni govor u kojem je Sovjetski Savez nazvao “zlim carstvom”.

Nade za okončanje konflikta odmah su nestale. Napetost se samo povećala i dostigla rekordno visok nivo u poslednjih 30 godina. U tom trenutku, Sovjetski Savez je odlučio da nastavljanje pregovora bude znak slabosti s njegove strane. Dijalog je propao, ostavljajući obe strane u strahu od nuklearnog udara.

Sve se promenilo kada je došao na vlast Mihail Gorbačov. Suprotno savetima vojne struke i bez pritiska Sjedinjenih Američkih Država, odlučio je da preduzme prvi korak i učini ustupke. Prvo, 1985. godine, liderstvo Sovjetskog Saveza je jednostrano nametnulo moratorijum na raspoređivanje operativno-taktičkih raketnih kompleksa “Oka” u Čehoslovačkoj i Nemačkoj Demokratskoj Republici (NDR). Zatim je u januaru 1986. godine SSSR objavio kampanju postepenog nuklearnog razoružanja širom sveta.

“Kao što vam se danas obraćam, želim reći da je sovjetski narod posvećen miru, to je vrhunski vrednosni princip jednak daru života… Neka se obavežemo da ćemo se osloboditi pretnje koja visi nad čovečanstvom”,izjavio je Gorbačov tada.

Dugo očekivani detant

Time je lopta bila u polju Vašingtona. Da li će gest sovjetskog lidera pokrenuti kraj dugotrajnog konflikta zavisilo je samo o Sjedinjenim Američkim Državama. Ronald Reagan je preuzeo loptu i krenuo s njom.

Uskoro se razvilo posebno prijateljstvo između ova dva lidera, i SSSR i SAD su se brzo prebacili sa strategijskih ograničenja na politiku znatno radikalnijeg razoružanja. Prvi zajednički dokument bio je Sporazum o srednjim nuklearnim snagama (INF), potpisan u decembru 1987, koji je zabranio rakete kratkog i srednjeg dometa. Strane su se obavezale da unište sve komplekse balističkih i krstarećih raketa lansiranih sa tla srednjeg (1000-5500 kilometara) i kratkog-srednjeg (500-1000 kilometara) dometa i da ne proizvode, ne testiraju niti raspoređuju takve rakete u budućnosti.

Na Malti samitu krajem novembra/početkom decembra 1989, Gorbačov i naslednik Ronalda Reagana, Džordž H.W. Buš, objavili su kraj Hladnog rata. Predstavnik Ministarstva inostranih poslova SSSR-a, Gennadij Gerasimov, izjavio je da su Jaltanski sporazumi iz 1945. godine (tj. posleratna podela Evrope na oblasti uticaja) zamenjeni onim što je nazvao “Doktrinom Sinatre”, koja je dala bivšim istočnoevropskim satelitskim državama slobodu da rade stvari “na svoj način”. Jaltanski sporazumi su bili zvanično sahranjeni.

godine, SSSR se složio sa ujedinjenjem Nemačke u okviru NATO – što je u osnovi značilo da je socijalistički Istok pripojen kapitalističkom Zapadu. SSSR je obećao da će povući svoje trupe iz teritorija Istočne Nemačke u roku od četiri godine, a iz drugih zemalja Varšavskog pakta još brže.
Iste godine, Gorbačov je takođe potpisao Ugovor o konvencionalnim oružanim snagama u Evropi (CFE), koji je drastično smanjio broj sovjetskih trupa u drugim delovima Evrope i eliminisao mogućnost velikih iznenadnih napada. U okviru Ugovora CFE, sovjetska strana je morala drastično smanjiti svoju vojnu prisutnost i poštovati stroga ograničenja kretanja trupa. SSSR je takođe morao izvesti veliko premeštanje svojih vojnih kontingenata. Nove neneprijateljske odnose između zemalja evroatlantskog regiona potvrdila je deklaracija potpisana u novembru 1990. godine – “Pariška povelja za novu Evropu”.

Gorbačovljeva politika nije bila inspirisana samo altruizmom i željom za mirom. Glavni razlog za revidiranje spoljne politike SSSR-a bio je želja da se uspori trka u naoružanju, koja je predstavljala nepodnošljiv teret za sovjetsku ekonomiju.

Međutim, to ne umanjuje hrabrost sovjetskog lidera. Ponašajući se uzdržano i ne dozvoljavajući Sjedinjenim Američkim Državama – koje su bile ekonomski i tehnički nadmoćnije od SSSR-a – da zemlju uvuku u još jedan krug intenzivirajuće trke u naoružanju, bila je politika koju prethodne generacije sovjetskih lidera nisu mogle ni da zamisle.

Gladni sokoli

Gorbačovljeve računice činilo se da su bile tačne. Maja 1991. godine, Džordž H.W. Buš je proglasio da Sjedinjene Američke Države žele da se udalje od politike suzbijanja i “uključe Sovjetski Savez u zajednicu naroda”. Tada je imao niz sastanaka sa Gorbačovom koji su u velikoj meri odredili dalje postupke obe strane.

Proces stabilizacije međunarodnih odnosa je nastavljen, i leta iste godine, potpisan je Sporazum START-I, koji je značajno ograničio nuklearne arsenale oba supersila.

Međutim, nisu svi bili zadovoljni tokom tog perioda. Uprkos činjenici da su se dogodile mnoge pozitivne promene i da je pretnja globalnog nuklearnog rata bila rešena, Buš je bio kritikovan u Sjedinjenim Američkim Državama zbog toga što je previše naklonjen prema SSSR-u. Na primer, pre avgustovskog puča (pokušaj sovjetskih reakcionara da izvrše puč i uklone Gorbačova s vlasti – RT), Bela kuća je bila nevoljna stupiti u kontakt sa Borisom Jeljcinom i njegovim pristalicama, a u julu 1991. godine, Mihail Gorbačov je čak bio pozvan u London na samit G7.

Sve to je izazvalo veliko nezadovoljstvo “sokolova” u SAD-u (na primer, tadašnjeg ministra odbrane Dika Čenija i bivšeg predsednika Ričarda Niksona), koji su smatrali da bi SSSR uz tehničku i finansijsku podršku mogao predstavljati još veću pretnju nego pre. Ovi krugovi američkog establišmenta želeli su iskoristiti unutarnje probleme koji su se pojavili tokom demokratskih reformi u Sovjetskom Savezu i time obezbediti njegovu propast.

Međutim, Buš je preferirao pregovore sa socijalističkim režimom umesto njegovog neposrednog raspada. Bela kuća se plašila da, ukoliko bi izbio građanski rat u SSSR-u, njegov nuklearni arsenal bi mogao biti raspršen širom sveta.

Stav američkog predsednika jasno je izražen u njegovom govoru 1. avgusta 1991. u Ukrajini, koji su novinari nazvali “govor pilića Kijeva”.

Podržavaoci nezavisne države s nestrpljenjem su očekivali dolazak američkog lidera u prestonicu i nadali se da će podržati demokratske trendove u republici. Ali Bela kuća je odlučila drugačije. Buš je proglasio da je neprihvatljivo odvajanje Ukrajinske SSR-a ili drugih unijačkih republika od SSSR-a. “Amerikanci neće podržati one koji traže nezavisnost kako bi zamenili daleku tiraniju lokalnim despotizmom. Oni neće pomoći onima koji promovišu suicidni nacionalizam zasnovan na etničkoj mržnji”, rekao je Buš tokom svečane sednice Vrhovnog sovjeta Ukrajinske SSR.

Međutim, SSSR se srušio nekoliko meseci nakon Buševe posete Kijevu. 23 dana nakon njegovog govora, Kijev je usvojio “Akt o proglašenju nezavisnosti Ukrajine”, a četiri meseca kasnije je to potvrđeno referendumom. Uskoro su i druge republike napustile Sovjetski Savez.

Svet bez mirotvoraca

Događaji 1991. godine su iznenadili ne samo SSSR, već i Sjedinjene Američke Države. Tokom više od 40 godina, američke elite su želele da pobede u Hladnom ratu, ali ispostavilo se da nisu bile potpuno spremne za pobedu. Administracija Buša čak je bila prisiljena podržati Gorbačova u njegovoj borbi protiv Jeljcina i drugih republikanskih lidera koji su želeli da se Sovjetski Savez raspadne.

Osim nekoliko žestokih “sokolova”, niko u Sjedinjenim Američkim Državama zapravo nije želeo raspad SSSR-a. Cilj SAD bio je da se razgradi socijalistički sistem izvan Sovjetskog Saveza. Amerikance je zanimalo raspuštanje Varšavskog pakta i Saveta za međusobnu ekonomsku pomoć (COMECON). Želeli su da sovjetske trupe povuku iz socijalističkih zemalja Istočne Evrope i da SSSR prestane pružati vojnu i ekonomsku pomoć režimima u Africi, Aziji i Latinskoj Americi.

Zapravo, sve ključne tačke sovjetsko-američke konfrontacije su rešene u korist Sjedinjenih Američkih Država čak i pre 1991. godine, pre raspada SSSR-a. Poslednjih godina ’80-ih potpisani su sporazumi o ograničenju naoružanja, raspušteni su Varšavski pakt i COMECON, a SSSR je počeo postepeno povlačiti svoje trupe iz Evrope. 1990. godine, članak Ustava SSSR-a o vođstvu KPSS-a je ukinut – “Crveno carstvo” više nije bilo “moralna autoriteta” za socijalističke režime širom sveta.

Međutim, raspad SSSR-a je doneo rizik političke nestabilnosti u Evropu (ne samo zbog nuklearnog, već i konvencionalnog oružja koje je ostalo u sovjetskim arsenalima) i uskratio bi Sjedinjenim Američkim Državama tržište od 300 miliona ljudi, ujedinjeno zajedničkim ekonomskim lancima i carinskim prostorom. Da Sovjetski Savez nije propao, američke korporacije bi imale pristup njegovim ogromnim rezervama nafte, gasa i drugih minerala. Osim toga, očuvanje SSSR-a u oslabljenom stanju bilo je korisno i za američki model spoljne politike. Sovjetski Savez više nije bio dovoljno snažan da izazove Sjedinjene Američke Države, ali mogao je postati povoljan partner za rešavanje globalnih problema bezbednosti.

U prvim godinama nakon Hladnog rata, Sjedinjene Američke Države nisu žurile da sebe proglase pobednicima i zauzele su stav jednakog partnera prema ruskoj državi.

Prema rečima direktora Generalnog i člana Predsedništva Ruskog saveta za međunarodne odnose, Andreja Kortunova, pobeda SAD nije bila toliko važna koliko poraz SSSR-a za administraciju Buša. Međutim, za vreme mandata njegovog naslednika, Bila Klintona, Amerikanci su usvojili koncept “jednopolarnog sveta”. Izjavivši da su pobedili Sovjetski Savez, pokušali su da usađuju “demokratske” doktrine na Bliskom istoku i u Centralnoj Aziji.

Godine 1992, Klintona administracija je prešla na mnogo agresivniji kurs prema post-sovjetskom prostoru, konsolidujući svoju poziciju kao pobednika Hladnog rata i uspostavljajući dominaciju SAD. Pod Klintonom je politika suzbijanja Rusije postala sistematičnija i intenzivnija. Sjedinjene Američke Države su pokušavale ne samo da iskoriste raspad SSSR-a, već su takođe pokušavale da spreče nastanak rusko-centricnog ekonomskog i političkog prostora bivšeg sovjetskog carstva.