Grad gradila Prokleta Jerina

Ovo je priča o despotici Jerini Branković. Bila je žena despota Đurđa Brankovića. Poreklom Grkinja, iz poznate porodice Kantakuzina, na rođenju je dobila ime Irina, kod Srba se to ime javljalo kao Jerina.

U narodu je bila prozvana Prokleta Jerina i tako i ostade. Da li je stvarno bila zla i prokleta, procenimo sami. Više nismo u srednjem veku.

Despotica Jerina Branković

Rođena je nešto pre 1400. godine od oca Dimitrija I Kantakuzina, sevastokratora i despota od Moreje. Bila je veoma lepa i obrazovana. Udala se 1414. godine za despota Đurđa Brankovića i bila mu je druga žena. Njegovoj prvoj ženi ne znamo ime, jedino što znamo jeste da je bila trapeznutska princeza i da je sa Đurđem imala ćerku Jelenu. U istorijskim izvorima, za Đurđevu ćerku Maru (kasnije sultaniju na turskom dvoru) ne zna se da li je bila Jerinina ćerka ili ćerka te Đurđeve prve žene ali je Jerina prihvatila kao svoju. Jerina je, pored Mare za koju se ne zna da li joj je ona majka, imala sa despotom Đurđem još petoro dece: Todora, Grgura, Stefana, Lazara i ćerku Katarinu.

Despotica Jerina, budući veoma obrazovana i pismena, često je uticala na državničke poslove svoga muža. Kao što znamo, u srednjem veku je opšteprihvaćeno da je žena neko oruđe đavola ako upravlja poslovima, utiče na muža itd. i narod često svom gospodaru ništa nije zamerao, a sve što se narodu nije svidelo prebacivano je ženi. Tako je, zbog izgradnje Smedereva, despotica Jerina, postala u narodu poznata i opevana kao veoma surova vladarka, a narod joj je nadeo ime Prokleta Jerina. Do današnjih dana širom Srbije i zemalja srpskih, ako bismo pitali ljude ko je bila Irina Kantakuzina, naši sagovornici bi možda zastali i razmislili, ali ako bismo tražili da nam kažu ko je bila Prokleta Jerina – odmah bi krenula priča o kuluku, Smederevu, pa čak i stihovi dobro poznatih pesama.

Despotica Jerina Branković je neko ko je nepravedno opisan kao zao i neko ko vekovima trpi tu nepravdu i sigurno je jedan od najtragičnijih likova srpske srednjevekovne istorije.

Građenje Smedereva

Ono što je manje poznato u istoriji jeste da je Srbija zvanično pala pod tursku vlast tek padom Smedereva 1459. godine. Obično se misli da je Srbija pod tursku vlast pala odmah nakon Kosovskog boja, ali prava turska vladavina u Srbiji počinje tek 70 godina kasnije.

Lazarev sin, despot Stefan Lazarević je Ugarskoj ustupio Beograd. Srbija je tada bila dvostruki vladar, i turskoj i ugarskoj carevini. Kako je Beograd ustupljen ne bi li se bilo kako održala srpska država, njegov sestrić, Đurađ Branković, muž Jerinin, odlučuje da prestonica bude Smederevo, i tu na 10,5 hektara zemlje koja je iskorišćena za grad, gradi jedinstvenu prestonicu na ušću dveju reka: Dunava i Jezave. U grad je kasnije naseljeno 5500 stanovnika, a ono što je interesantno jeste da je do današnjih dana tu sačuvan jedini srpski srednjevekovni dvor – Jerinin grad.

Grad je bio s jedne strane opasan Dunavom, s druge rekom Jezavom koja je sada mala ali u srednjem veku je bila plovna, a sa strane glavnog ulaza u grad bio je napravljen kanal. Jedinstvena zamisao trougaone tvrđave i grada bila je veoma napredna i dobra zamisao za odbranu od hladnog oružja. Ni Đurađ ni Jerina nisu razmišljali da će se Turci već po završetku grada vratiti sa topovima i sa reka gađati kamenom đuladi koja je unutra bila ispunjena barutom, ne bi li tvrđavu osvojili.

Tvrđava se počela graditi 1428. godine. Sadržala je, kao što je i danas moguće videti, 25 kula visokih 25 metara i zidine koje su duge od 1500 metara pa do 600 i četirsto metara. Sve ovo je izgrađeno za samo 11 godina. Izgradnja grada je bila naporna, narod je teran na kuluk odnosno prisilan i neplaće rad, iz ruke u ruku izgradili su velelepno zdanje. Za samo dve godine, od 1428. do 1430. sagrađen je mali  grad – Jerinin grad i dvor sa tri sprata. Na prvom spatu dvora bila je “magna sala” odnosno sala za audijencije koje su se održavale za mnoge važne ljude i vlastodržce u Evropi. I Đurađ i Jerina su govorili više jezika. Na drugom, tj. srednjem spratu dvora, nalaze se before, tj. prozori s klupicama, sa kojih su Đurađ i Jerina gledali na Dunav, mesto s koga je mogla doći opasnost. Taj srednji sprat je bio i njihov privatan sprat. Ono što je interesantno jeste da je na tom spratu bio i toalet, koji je do danas sačuvan kao primerak i svedok veoma visokog nivoa razvijenosti srpske države u to vreme, bez obzira na sve pretenje i nedaće. Jerinin i Đurađev dvor je jedan od retkih dvorova 15. veka koji je imao ugrađen toalet. Na vrhu Jerinine kule, nalazio se njen lični bazen, preteča savremenih đakuzija. Sagrađen je po njenoj želji i po ugledu na stare rimske terme. Ispod se u ložištima ložila vatra, a topao vazduh ili voda kroz cevi su dolazili iz tih otvora na udaljenim ložištima u Jerinino mesto uživanja na samom vrhu njen kule.

Despot Đurađ i Jerina su bili veoma bogati i važili su za jedne od najbogatijih vladara Evrope. Kroz vekove je kružila legenda o zakopanom blagu Proklete Jerine i kroz vekove su lovci na blago dolazili u Smederevsku tvrđavu u nadi da će naći zakopano blago Proklete Jerine. Verovalo se da ispod grada postoje lagumi koji su puni zlata. Možda je zbog toga bilo potrebno Turcima da grad opsednu što pre, već pri samom njegovom završetku. Blago nisu našli. A možda su zato u Prvom svetskom ratu neprijateljske snage bombardovale grad sa najrazornijim oružjem koje je tada postojalo? Bilo kako bilo, legenda važi i danas kao što i danas važi ime Proklete Jerine, iako je ona bila moćna vladarka, dobra žena i brižna majka.

Prokletstvo proklete Jerine

Narod je krivio Jerinu zbog toga što se Đurađeva i njena ćerka Mara 1435. godine udala za sutana Murata II. Narod je nije voleo da srpska princeza bude data u osmanlijski harem, a ove druge Đurađeve i sultanove dogovore, pripisali su upravo Jerini. Dala je rođenu ćerku u ruke neprijatelju da bi učvrstila državne odnose.

Položaj srpske despotovine uopšte nije bio lak u to vreme. Jerinine i Đurađeve sinove, Stefana i Grgura, 8. maja 1441. godine su uhvatili Turci i po naredbi upravo sultana Murata II, oni su oslepljeni. Njihova sestra Mara to nije mogla sprečiti. A i ovaj događaj narodna tj. usmena književnost je okarakterisala kao loš pokušaj Jerine da spasi Srbiju, dala je ćerku neprijatelju koji joj je oslepeo sinove.

Smederevo je prvi put palo u ruke Turaka 1439. godine, u Turskim rukama je bilo 5 godina dok uz pomoć ugarskog grofa srpskog porekla Janoša Hunjadija (Sibinjanin Janka) nije oslobođeno. Do konačnog pada je  došlo 1459. godine. Za sve ove nedaće i propast Srbije, narod je verovao da je kriva Jerina i kletva koja je na nju pala zbog svoje navodne surovosti u vladavini. Kuluka, davanje ćerke u harem, oslepljenje sinova…a zapravo Jerina je, kao i Đurađ, gledala samo na spas Srbije. U to vreme, položaj srpske države je bio izuzetno narušen i moralo se učiniti sve da se država očuva. Kako je narod bio nezadovoljan Jerininom čvrstom rukom, što se tiče odlučnosti u građenju grada – on je okarakterisao kao prokletu a svi dalji događaji u sunovratu srpske države pripisani su upravo njoj – Prokletoj Jerini.

Interesantno je, takođe, da je kult Proklete Jerine bio toliko prisutan u narodu da su se mnogi srednjevekovni gradovi i tvrđave, širom današnje Srbije i sada drugih zemalja u kojima žive Srbi, nazivali Jerinin grad. Tako npr. imamo narodni naziv za tvrđavu Maglič – Jerinin grad, iako je ona postojala daleko pre Jerine.

U narodnim pesmama Jerina je predstavljena kao opaka žena, zla majka, oštra i nemilosrdna vladarka čak i preljubnica. Ali, ne zaostaju i pesme koje to sve neutrališu, gde je Jerina prikazana kao brižna majka, verna žena i veoma vešta, inteligenta i poštovana vladarka.

Umrla je 3. maja 1457. godine kao monahinja u Rudniku. I za njenu smrt postoji pretpostavka da ju je otrovao njen sin Lazar, stavivši joj otrov u salatu ali to nije istorijski dokazano niti potvrđeno