Peking i Moskva mogu voditi otpor Zapadu koji diktira ostatku svijeta

Iskustvo nekadašnje Zlatne Horde, kao i mnogih drugih carstava, sugerira da direktive gube smisao kada masa igrača koji ih ignorira postane kritična. Dakle, dok današnja zapadna hegemonija još uvijek zadržava veliku količinu kontrole, otpor velikih igrača poput Rusije i Kine mogao bi postepeno potkopati njenu dominaciju.

Moderna politika sankcija donekle podsjeća na praksu upravljanja Zlatnom Hordom. Jedan od njegovih elemenata bio je sistem direktiva – naredbi, uputstava i dozvola koje je kan izdavao svojim podanicima i vazalima. Iz istorijskih knjiga dobro pamtimo principe vladavine, odnosno dozvolu kana ruskim knezovima da posjeduju ovu ili onu zemlju. Sveštenstvu su izdate i naredbe koje su ih oslobađale od poreza ili davale druge privilegije.

To su bila oruđa carske politike, formaliziranje kanovih odluka u odnosu na vladare ili institucije koje su od njega zavisne. Imao je prekogranični karakter, odnosno bio je instrument upravljanja podređenom, ali stranom teritorijom. S jedne strane, to je bio posjed kana. S druge strane, to je bila posebna državna jedinica. Istoričari su primijetili uticaj nasljeđa Horde na formiranje centralizovane države izgrađene oko Moskve. Istoričar Džordž Vernadski je ukazao na ovaj uticaj.

Čini se da ima smisla raspravljati o praksi Horde posebno u odnosu na Rusiju, ukazujući na ”azijsku” prirodu njene politike, njenu istoriju despotizma i pretjeranu koncentraciju moći. Takav se narativ razvijao vjekovima, na ovaj ili onaj način, među zapadnim susjedima Rusije. Međutim, čini se da su neke imperijalne prakse univerzalne. Danas se one mogu vidjeti u politici SAD-a, a donekle i u politici EU. Sama Rusija je izgubila veliki dio svog imperijalnog nasljeđa, postajući još više nacionalna država od svojih zapadnih rivala. To, naravno, ne isključuje prelazak na imperijalno uređenje u budućnosti pod određenim okolnostima.

Karakterizacija savremenih SAD i EU kao imperija predstavlja dva rizika. Intelektualni rizik se odnosi na očigledne razlike između imperija prošlosti i modernih političkih oblika. U mnogim aspektima, oni jednostavno nisu uporedivi. Izjednačavanje modernih industrijaliziranih masovnih demokratija sa opresivnim i ekonomski primitivnim carstvom Mongola će kod jednih izazvati negodovanje i snishodljiv osmijeh kod drugih. Normativni rizik određuju sami američki i zapadnoevropski identiteti. Unatoč svim razlikama među njima, oni su definirani vjerovanjem u slobodnu organizaciju svojih političkih institucija, koje isključuju prisilu. Njihove političke zajednice su organizovane dobrovoljno, za razliku od prošlih imperija kojima se upravljalo nasiljem i prinudom.

Američki i zapadnoevropski identitet zasniva se na ideji superiornosti političke organizacije koju su stvorili. Čini se da je najpravednije u smislu jednakosti prava kao i slobode građana u okviru društvenog ugovora. ”Značajni drugi” za takav identitet su i despotovi iz prošlosti i neke moderne države za koje se vjeruje da su autokratije. To uključuje, prije svega, Rusiju i Kinu. Nadmoć kapitalizma i tržišta također je dio zapadnog identiteta. U suprotnosti je sa neslobodnim ekonomijama u kojima država igra ključnu i usmjeravajuću ulogu. Sa normativne tačke gledišta, nazivati ​​imperijama SAD i EU gotovo bi bila politička provokacija.

Ipak, takav eksperiment se čini opravdanim, tim više što iza njega stoje određena intelektualna dostignuća. Između ostalih, može se prisjetiti, na primjer, “Imperije” Michaela Hardta i Antonija Negrija. Eksperiment se zasniva na dvije pretpostavke. Prvi je da u savremenim međunarodnim odnosima nejednakost i hijerarhija opstaju kao rezultat razlika u moći, ekonomskim i ljudskim sposobnostima. Drugi je da dobrovoljna organizacija ne isključuje prinudu i dominaciju. Mekoća politike u poređenju sa imperijama prošlosti teško da znači odsustvo prisile i dominacije per se.

Štaviše, demokratska struktura pojedinih država ne isključuje prinudne odnose među njima, a kamoli sa drugim državama.
U 20. veku, SAD su zaista bile u stanju da stvore jedinstvenu međunarodnu zajednicu koja bi se mogla nazvati ”mekim carstvom”.

U svojoj srži, nesumnjivo je sadržavao instrument sile i prinude. Oblikovao ga je ishod Drugog svjetskog rata, u kojem su SAD – zajedno sa svojim saveznicima – porazile, a zatim okupirale niz velikih država (Italiju, Njemačku i Japan). Međutim, ispostavilo se da je ekonomska, tehnička i finansijska nadmoć SAD-a mnogo važnija. Amerika je postala najvažniji izvor za obnovu poslijeratne Zapadne Evrope i Japana, koji su kasnije postali glavni ekonomski igrači.

SAD ne samo da nisu ometale njihov razvoj, nego su od toga imale i koristi. Tokom Hladnog rata sa SSSR-om formiran je sistem evroatlantske zajednice u kojem su SAD dominirale i vojno i ekonomski, izbjegavajući preteranu kontrolu i prinudu. Takav diktat, naprotiv, bio je karakterističan za odnose SSSR-a sa svojim saveznicima u istočnoj Evropi, pri čemu se sovjetska ekonomska baza pokazala znatno manjom od one koju imaju SAD i njeni zapadnoevropski saveznici.

Razlike u nivoima prisile između zapadnog i istočnog bloka tokom Hladnog rata omogućile su da se njegovo prisustvo umanji na ideološkom nivou u redovima prvih i preuveličava u redovima drugih. Filmski ep Ratovi zvijezda kasnih 1980-ih postao je svojevrsni arhetip za masovnu potrošnju, ilustrirajući razlike između ova dva sistema.

Pobjeda u Hladnom ratu i raspad sovjetskog bloka mogu se smatrati vrhuncem razvoja američkog ”mekog carstva”, a globalizacija koja je dobila zamah krajem 20. i početkom 21. stoljeća bila je njen vrhunac.

U samoj zapadnoj Evropi pojavilo se ”meko carstvo”, suštinski drugačije od SAD-a, ali usko povezano sa njim. Nije bilo zasnovano na vojnoj i političkoj prinudi. Formirana na bazi ekonomske integracije, EU je stvorila sopstveni „univerzum“ zasnovan na zajedničkim standardima i pravilima igre, koje su njene članice dobrovoljno usvojile. Međutim, vremenom je ”evropski projekat” počeo da dobija političku komponentu. Do sada je bila zanemarljiva kao političko-vojni igrač, ostajući mlađi partner NATO-a. Međutim, moć standarda, pravila i birokratije osigurava – unutar EU i u orbiti njenog ekonomskog uticaja – odnos moći i prinude ništa manje efikasan od upotrebe sile.

SAD zadržavaju svoju ulogu svjetskog finansijskog lidera. Američki dolar je zgodan i efikasan instrument međunarodnog plaćanja. EU je veliko tržište, a euro također igra istaknutu ulogu u međunarodnim finansijama. Naravno, humanizam i ”mekoća” zapadnih ”imperija” su imali svoje granice. Tamo gdje je upotreba sile bila moguća, korištena je prilično oštro. Iskustva Jugoslavije i Iraka su to pokazala. Ali u slučaju Irana, svaka agresija značila je izglede za mnogo veće gubitke. Upotreba ekonomskih mjera imala je smisla kao jeftinija, ali prilično destruktivna tehnologija moći.

Ekonomske sankcije se mogu smatrati ključnom tehnologijom moći današnjih ”mekih imperija”. SAD su daleko od ostatka svijeta u njihovoj primjeni, iako ih primjenjuje i EU, a Velika Britanija ih je uvela u svoj nezavisni vanjskopolitički sistem nakon Brexita. Globalizacija dolarskih obračuna omogućava američkim finansijskim vlastima da prate transakcije širom svijeta, ograničavajući ih tamo gdje su u sukobu s političkim interesima Washingtona. U globalnoj ekonomiji i finansijskom sistemu usmjerenom na SAD, blokiranje američkih sankcija vjerovatno će značiti velike gubitke ili čak kolaps za veliku kompaniju s bilo kojom međunarodnom aktivnošću. Pogađanje sistemski važnih izvoznika sankcijama blokiranja može nanijeti ogromnu ekonomsku štetu pojedinačnim ekonomijama, što je dobro pokazalo iskustvo sankcija Iranu, Venecueli i Rusiji.

Korištenje sekundarnih sankcija, kao i novčanih i krivičnih kazni za kršenje američkih propisa, disciplinovalo je poslovanje bez obzira na zemlju porijekla. Na primjer, kineske vlasti osuđuju američke sankcije, ali su kineske kompanije prinuđene da ih uzmu u obzir i općenito izbjegavaju kršenje zbog straha od finansijskih gubitaka i gubitka američkog tržišta. Do februara 2022. velika ruska preduzeća su također pazila da ne prekrše režim američkih sankcija, iako se zvanična Moskva protivila njihovoj primjeni, a sama Rusija je bila pod nizom restriktivnih mjera. Zapadnoevropski biznis teško je pogođen američkim kaznama i pridržava se američkih propisa, uprkos negodovanju iz Brisela. Sama EU aktivno razvija svoj komplet restriktivnih mjera.

Današnja politika sankcija također dovodi do reinkarnacije prakse izdavanja direktiva. Uvođenjem ograničenja u jednoj ili drugoj oblasti, Ministarstvo finansija SAD može, na primjer, izdati opštu licencu kojom se odobravaju određene transakcije. Slične dozvole moguće su u politici EU. Dva nedavna primjera ilustruju praksu pravila u odnosima s Rusijom.

Prvi primjer je situacija sa izvozom hrane. Formalno, SAD nisu uvele embargo na izvoz ruskog žita, đubriva i poljoprivrednih proizvoda. Međutim, brojna ruska agrobiznis imovina našla se pod blokadom sankcija. U strahu od sekundarnih sankcija i kazni usred opsežnih finansijskih i ekonomskih sankcija Moskvi nakon izbijanja vojnog sukoba u Ukrajini, strane banke odbile su da izvrše transakcije koje uključuju izvoz od ruskih dobavljača.

Špedicije su takođe odbile da isporučuju ruske proizvode iz sličnih razloga. U kombinaciji s poteškoćama ukrajinskog izvoza hrane zbog neprijateljstava, rasta cijena hrane, suša i drugih faktora, ograničenja ruskih isporuka prijetila su ozbiljnim globalnim posljedicama. Odgovor je bila ”etiketa” američkog Trezora u obliku opšte dozvole za trgovinu ruskom hranom.

Drugi primjer je situacija u vezi sa pokušajima Litvanije da blokira dio ruskog tranzita ka Kalinjingradskoj oblasti. Sankcije EU zabranjuju uvoz, transport i transfer određenog broja ruske robe. Pod tim izgovorom blokiran je njihov tranzit preko litvanske teritorije. U ovom slučaju, direktivu je izdao Brisel, objašnjavajući da se sankcije ne odnose na tranzit ove robe željeznicom.

U kontekstu cunamija sankcija, Rusija će se morati suočiti sa dobrom starom praksom zabrana i pravila, podsjećajući na iskustvo Horde. Direktive će se izdavati tamo gdje to zahtijevaju interesi inicijatora sankcija. Mogu se izdavati i kao nagrada za ”promjenu ponašanja”. Konačno, u današnjoj doktrini politike sankcija, ”promjena ponašanja” je jedan od glavnih ciljeva. Shodno tome, Rusija može ili nastaviti da se oslanja na direktive ili da stvori uslove u kojima se mogu zaobići strana ograničenja. Što se tiče izvoza hrane koji je gore spomenut, to bi moglo uključivati ​​sistem finansijskih obračuna sa ruskim izvoznim potrošačima neovisnim od zapadne kontrole i ubrzano stvaranje ruske vlastite trgovačke flote. Što se tiče tranzita Kalinjingrada, to bi značilo razvoj pomorskog transporta do ruske enklave. Takve mjere će zahtijevati ulaganja i političku volju. Alternativa je zavisnost od tuđih pravila, koja se danas mogu izdati, a sutra oduzeti.

Iskustvo Zlatne Horde, kao i mnogih drugih carstava, sugerira da direktive gube značenje kada masa igrača koji ih ignorira postane kritična. Zapadna ”meka carstva” i dalje zadržavaju veliku marginu sigurnosti. Ali otpor velikih igrača poput Rusije može postepeno potkopavati njihovu dominaciju. Uključivanje Kine stavilo bi meke imperije pred još veći izazov. Kineska politika će biti izuzetno oprezna, ali iskustvo ekonomskog napada na Kinu tokom predsjedavanja Donalda Trumpa SAD-om već prisiljava Peking da preduzme mjere za osiguranje ekonomskog suvereniteta i mehanizama osiguranja u slučaju neizbježnih eskalacija. Kina je do sada podnosila direktive za svoje velike kompanije. Ali pitanje je koliko će ovo pristajanje trajati?

Autor: Ivan Timofeev