Lukomir i Umoljani – posljednja prava bosanska sela

Olimpijska planina Bjelašnica, jedna je od najviših planina u Bosni i Hercegovini, smještena jugozapadno od Sarajeva. Najviša tačka Bjelašnice doseže nadmorsku visinu od 2067 m.

Na Bjelašnici, u predjelu izvorišnog i gornjeg toka rijeke Rakitnice, smješteno je nekoliko stalnih naselja: Brda, Umoljani, Milišići, Bobovica, Kramari, Lukavac, Šabići, Rakitnica, Gornji Lukomir, Gornja i Donja Tušila.

Veličanstveni krajolici, vernakularana arhitektura ovih zabjelašničkih sela, odraz su djelovanja čovjeka u izrazito negostoljubivim planinskim predjelima. To se naročito odnosi na sela Umoljani i Lukomir.

Selu Umoljani, koje se nalazi na 1275 metara nadmorske visine, mnogo je lakše prići negoli Lukomiru.  Prirodne ljepote koje okružuju ovo selo spadaju među najljepše na cijelom ovom području. Za njega se veže jedna zanimljiva legenda. Ona kaže da su  Umoljani dobili ime zato  što su umolili Boga da skameni aždahu koja je izašla iz svog skrovišta i krenula prema selu da ih pojede. Na putu kojim je prošla ostao je vijugav trag kojim danas teče voda, a zovu je Studen potok.

Južna strana je tipični kraški pejzaž, suh i  neplodan. Sjeverna strana je bujna sa gustim šumama i zelenim pašnjacima idealnim za šetnje, planinarenje i izlete. Ostaci drevnih naselja su razbacani oko sela, zajedno sa  velikim brojem srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika smještenih visoko na hridinama. Dolina Studenog polja  magično mjesto skriveno iza ljetnog pastirskog sela Gradina koje se nalazi u neposrednoj blizini Umoljana.

U ovom selu postoji nekoliko planinskih objekata koji pružaju utočište svim putnicima namjernicima kojima je potreban odmor ili osvježenje.

Drugo selo, Lukomir, simbol je  historijskog, kulturnog i arhitektonskog i ambijentalnog naslijeđa Bosne i Hercegovine.  Nalazi  na nadmorskoj visini od 1472 metara, i to je najviše geografsko naseljeno mjesto u Bosni i Hercegovini. U početku je bilo samo selo Donji Lukomir, 10 kilometara od Lukomira koji postoji danas. Oko 1950. godine stanovništvo je preselilo kuće zbog lavina.

Jedna od verzija historije današnjeg Lukomira ima mnogo dokaza da stanovništvo vodi porijeklo iz Podveležja u Hercegovini. Ova polunomadska plemena su se tokom ljetnih mjeseci uslijed nedostatka vode selila na Bjelašnicu. Podveležje, suhi plato iznad Mostara, nije tokom ljetnih mjeseci obezbjeđivao dovoljno bilja kako bi ova stočarska plemena mogla opstati. Iz razloga koji nisu u potpunosti poznati, mnogi od stanovnika Podveležja su se trajno nastanili u kanjonu, a nešto kasnije i na mjestu na kome se danas nalazi Lukomir.

Između planina Bjelašnice i Visočice nalazi se kanjon Rakitnice, a selo Lukomir je postavljeno na samoj ivici kanjona i od sela na niže je ambis dubok 800 metara. Na rubu sela se nalazi vidikovac, nad kanjonom Rakitnice, sa kojeg se pruža pogled na istok prema početku i na zapad prema kraju kanjona. Nasuprot Vidikovca, na obroncima Visočice, ispod vrhova Vito i Toholj, nalaze se viseće livade, mjesta gjde ljetuju i zimuju mještani okolnih sela.

Selo Lukomir je jedinstveno po svojim kamenim kućama koje su prekrivene šindrom od trešnjinog drveta. Kuće imaju četvrtastu osnovu sa ložištem u sredini. Zidovi su načinjeni od kamena i imaju male prozore. U selu se nalazi oko 50 kuća od kojih je 20 još uvijek naseljeno.

Ovdje se još uvijek praktikuje tradicionalni način života Bosanskih gorštaka. Dovitljivost i hrabrost stanovnika ovog sela je robinzonska. Podizali su mlinove na mlazevima i pojedinim strujama toka Rakitnice, oslanjajući ih na relativno labilne blokove. Travnate padine su bile toliko eksponirane da su ih kosili tako što su se vezali za drveće, pa odmotavajući uže od drveća, osvajali jedan po jedan otkos.

Put od sela Šabića do Lukomira ljeti ide prilično dobrim makadamom. Pješačenje visokogorskim pašnjacima, ispod najvisočijih vrhova planine je poseban doživljaj. Zimi je taj put zameten i do sela se, na granici kontrolisane avanture, može doći samo skijama.

Lukomir je poznat po svojoj tradicionalnoj odjeći, a žene i danas nose pletene odjevne predmete kakvi su se nosili i prije nekoliko stoljeća.

Selo ima vlastito groblje i manju nekropolu stećaka – nadgrobnih spomenika iz perioda srednjovjekovne Bosne. U jugozapadnom dijelu naselja na brežuljku zvanom Vlaško groblje, pokraj puta koji je razdvojio nekropolu, nalazi se 18 stećaka, 17 sanduka i 1 sljemenjak. Nekropolu dijeli ograda aktivnog muslimanskog groblja unutar kojeg je smješteno 7 stećaka, dok se njih 11 nalazi izvan te ograde.

U Lukomiru se danas živi sezonski. Od kraja aprila pa sve do septembra, ljudi se ovdje bave uglavnom stočarstvom i zemljoradnjom. Kada dođe zima, veći dio stanovnika odlazi u niže predjele.

U selu se, pored kuća mještana i idilične slike života, nalazi i etnografska kuća, gdje se može i prenoćiti. Mještani ovog gorštačkog sela ljubazni su i  gostoprimljivi. Oni će vam ponuditi kafu ili domaći čaj, ispričati legende i folklor ovoga kraja i upoznati vas sa njihovim svakodnevnim životom koji je ostao isti kao prije nekoliko stotina godina.